Author Archives: आत्माश्रमगुरुकुलम्

बालानां मुग्धता सर्वान् आकर्षत्येव । अस्माकं गुरुकुले अद्य बालानां मुग्धभावं अधिकृत्य आशुश्लोकरचनस्पर्धा समभवत् । तत्सन्दर्भे मया सह छात्रैः गुम्फितेयं पद्यावली अत्र प्रस्तूयते ।

किं रे त्वं वद जग्धवानिह मृदं रामो वदत्यग्रजो

नैवाम्बाहमनिन्दितो न जघस प्रेक्षस्व कामं मुखम् ।

इत्येवं प्रसमीक्ष्य बालचरितं तस्थौ स्मयन्ती प्रसूः

बालानां किल मुग्धचेष्टितरसैः को वा न सन्तुष्यति ।। – मदीयं पद्यं

अन्तरात्मा राचूरि

मुग्धास्यस्रुतपीतदुग्धसुचणैः आस्यस्थतत्तर्जकैः

जग्धिप्राशनदुःसहद्विजजनिप्रोद्दष्टताताङ्गजैः ।

मासृण्यापटुवाग्भिराशु मसृणप्रोद्गण्डसच्चूटनैः

मुग्धैः बालकलस्मयैर् जितहृदो धन्याः पितृृणां गणाः ।।

शुभाङ्ग कट्टे

पयःफेनस्मायो मधुरवदनोद्भूतचिबुक-

प्रभूताभीष्वाश्लिष्टसकलजनोन्मेषनयनः ।

कलाकीर्णव्यामोहरसनिनदोन्मेषलसितः

करार्धास्यो बालः कमिह मुदितं नोपचिनुते ।।

हसितसुवदनप्रभूतलालारसमसृणश्रमताम्यदुद्घलीलः ।

करकलितलवामितक्षिपः सच्छिशुरशिवं न रुणद्धि कं महान्तम् ।।

अनन्तराचूरि

क्वचित् विमुच्यासमयान् सुगोधनान्

हसन् स्वगोप्यः परिपीडयिष्यति ।

कुर्वन् ह्यकार्याण्यपि मोहयन् प्रजाः

मुग्धस्वभावैः परिपातु नः प्रभुः ।।

प्रातर्यास्यति माधवो मधुपुरीमित्थं मिथो जल्पितम्

कर्णाकर्णिकयाकलय्य सहसा सर्वं सदा गोकुलम् ।

ऊरुन्यस्तकफोणि गण्डविलसत्पाणि प्रकामस्खलद्बा

ष्पश्रेणि पदाङ्गुलीविलिखितक्षोणि क्षणेनाभवत् ।।

गोकुलं श्रीकृष्णसन्निधानेन प्रेमोत्फुल्ला समुल्लसति । कूजद्भिः विहङ्गमैः, नृत्यद्भिः बर्हिभिः, लुटद्भिः प्लवङ्गमैः, रणद्भिः नूपुरैः, क्वणद्भिः किङ्किणीभिः, झींकुर्वद्भिः कुञ्जरैः, गर्जद्भिः शार्दूलैः, कूर्दद्भिः हरिणैः, झणक्षणायमाणवलयसङ्घट्टनैः, रासोत्सवरताभिः गोपीभिः भुवमवतीर्णं वैकुण्ठपुरमिव शुशुभे वृन्दावनम् । कंसप्रेशितः अक्रूरः श्रीकृष्णं मधुरापुरीं नेतुं समाजगाम । इमां वार्तां श्रुत्वा गोकुलस्य का दशा जाता इति अस्मिन् पद्ये निरूप्यते ।

श्रीजयतीर्थगुरुभ्यो नमः

अस्ति काचित् सरस्वतीदृषद्वतीनद्योः मध्यप्रदेशे ब्रह्मावर्तं नाम पुण्यभूमिः यत्र परमपावनी सरस्वती ऐन्द्रीं दिशमुद्दिश्य स्यन्दति । तत्र महापराक्रमी राजर्षिः पृथुः कस्मिंश्चित् शोभने मुहूर्ते शताश्वमोधसङ्कल्पमकरोत् । एवं यज्ञार्थं दीक्षितः सः राजा विधिवत् क्रतुशतं निर्वर्तयितुमारेभे । पृथुना क्रियमाणोयं यज्ञः शक्रकृतक्रतुशतापेक्षया अतिशयितां भेजे यतः स्वयं सर्वव्यापी सर्वसमर्थः सर्वलोकगुरुः साक्षात्  भगवान् श्रीहरिरेव ऋतावस्मिन् यज्ञपतिर्बभूव ।

परं सुराधिपः शक्रः स्वकृतक्रतुशकापेक्षया अतिशयोपेतं अभिप्रेत्य भगवद्भक्तस्य पृथोः इमं यज्ञमहोत्सवं न सेहे । अमृष्यमाणः सः यज्ञस्य प्रतिघातं चकार । पृथौ अन्त्येन अश्वमेधेन हूयमाने सति स्पर्धमानः इन्द्रः तिरोहितः सन् यज्ञाश्वं अपोवाह ।

पाखण्डरूपं धृत्वा यज्ञाश्वं अपहृत्य विहायसा गच्छन्तं शक्रं वीक्ष्य तत्र भगवान् अत्रिर्महर्षिः – जहि यज्ञहनं तात महेन्द्रं विबुधाधिपम् इति पृथुपुत्रं विजिताश्वं संचोदयामास । तदाकर्ण्य अतिकृद्धः पृथुसुतः सीताकृतिं अपहृत्य गच्छन्तं रावणं गृध्रराडिव अन्वधावत् । तदा महेन्द्रः यज्ञांश्वं हित्वा स्वस्वीकृतपाखण्डरूपं विसृज्य अन्तर्हितः सन् विहायसि तत्थौ । तदा धीरः सः पृथुपुत्रः यज्ञपशुमादाय पितृयज्ञं प्रति आजगाम । तत्रोपस्थिताः परमर्षयः तस्य अद्भुतं कर्म विलक्ष्य यस्मात् त्वं इन्द्रं पराभूय यज्ञाश्वं जितवान् तस्मात् विजिचाश्वनाम्ना जगति प्रथितो भविष्यसि इति जगदुः ।

श्रीमद्भागवते चतुर्थस्कन्धे श्रूयमाणायाः अस्याः कथायाः श्रवणेन नूनं पामराणां चित्ते इन्द्रापेक्षया विजिताश्वस्य उत्तमत्वं, इन्द्रस्य अशक्तत्वं, भीरुता, युद्धे पलायनपरता इत्यादिकं भासते । परं विचारणशीलानां विदुषां चेतसि – क्व देवानां सम्राट् इन्द्रः । क्व मानवस्य पृथोः पुत्र विजिताश्वः । किं मानवः देवानपि अतिशेते । कथं वा शतक्रतोः पृथुसुतापेक्षया अवरता । किं शक्रस्यायं तेजोभङ्गः वास्तविकः भवितुं अर्हति इत्यादि शङ्काशतं चकास्ति ।

तदयं भगवान् सर्वज्ञमुनिः गरुड-स्कान्द-पुराणवचनोदाहरणेन शङ्काशतं विच्छिद्य सन्मार्गगामिनां चेतांसि विमलीचकार । तदित्थम् –

देवा शक्तास्तु मोहाय दर्शयोयुरशक्तवत् ।

ऋषीणां चैव राज्ञां च न हि ते देवतासमाः ।।

आज्ञया वा हरेः क्वापि कार्यतो वा क्वचित् क्वचित् ।। इति गारुडे – भाग ता.  ४.१९.१७

 यदा देवाः स्वापेक्षया अवरान् ऋष्यादीन् प्रणमन्ति तदा तेषां अन्तर्यामिणं श्रीहरिमेव प्रणमन्ति इति कारणतः तेषां किञ्चिदपि तोजोभङ्गः न भवति । यथा हि लेके जनाः स्वापेक्षया नीचयोनिजातानां पश्वादीनां नमनेपि तेजोभङ्गं नानुभवन्ति तथा उत्तमैः अवरान् प्रति नमने कृतेपि तत्र हरिमात्रोद्देश्यत्वस्य सर्वैः ज्ञातुं शक्यत्वात् तेजोभङ्गस्यावकाशो नास्ति । प्रायः समानां अवमानां यदा नमस्कारः तदा एव तेजोभङ्गस्य प्रसक्तिः । तदपि समानानां द्वेषादिसद्भावे एव तोजोभङ्गप्रसङ्गः । द्वेषाभावे तु समानामपि परस्परनमनादिकं तेजोभङ्गकारणं न भवति । उत्तमानां विषये नीचताचिन्ता महते अनर्थाय कल्पते ।

अतः अत्युत्तमानां अवरे तेजोभङ्गो न विद्यते ।

।। श्रीकृष्णार्पणमस्तु ।।

सकलसुगुणधाम्नः साकेतपूरीधाम्नः श्रीरामनाम्नः दिव्यनाम जयश्रीराम जयश्रीराम इति जेगीयत्कोटिकोटिभक्तवृन्दैरद्यावधि स्रवन्नयनसुनिरीक्षितवेलासम्प्राप्ता इति कस्येदानीं चेतः नानन्दतुन्दिला ।

ममापि च मानसे रामोत्सवानन्दजनितवेगः कश्चन मां मुखरयति अनवद्यपद्यगुम्फनाय । यथा हि –

नृत्यत्यद्यवसुन्धरा तनुरुहप्रोत्फुल्लरोमाञ्चिता
खेलत्तुङ्गविहङ्गमेन्दुवदनस्वच्छन्दमन्दस्मिता ।
कूजत्कोकिलकम्रकण्ठकवनस्वानन्दसंपूरिता ।
श्रीसाकेतपुरीपरापरिलसद्रामालयाडम्बरा ।।

जय श्रीराम जय श्रीराम जय जय श्रीराम!!!

सर्वेपि अद्य कोविद्-२०१९ इत्यस्मात् वैराणोः संत्रस्ताः । सकलमपि विश्वं भयभ्रान्तमकरोत् अयं वैराणुः । न कोपि देशः अद्यत्वे अवशिष्टः यः अनेन वैराणुना अपरिमृष्टः । अतिसुलभतया अन्यसङ्क्रामकत्वमेव एतस्य बलम् । केवलं सम्पर्कमात्रेण एकस्मात् पुरुषात् अन्यपुरुषं संक्रम्य तमपि कोविदं (कोविद्-ग्रस्तं) करोत्येष वैराणुः । यद्येवं सर्वेपि अनया भङ्ग्या कोविदः भवेयुः तर्हि नारायणावतारस्य भगवतो व्यासस्य किं कृत्यं अवशिष्यते । मन्दजनान् उद्धिधीर्षुः खलु भगवान् ब्रह्मरुद्रेन्द्रादिभिरर्थितो व्यासत्वेनावततार । सकलकलिमलविनाशनाय तेन च महाभारतादिग्रन्थजातं अकारि । अतः स्वकृतशास्त्रस्य अवैय्यर्थ्याय सः प्रार्थ्यतेस्माभिः । हे नारायणो व्यासः भवदनुग्रहेण सर्वोप्यत्र जनः कोविदाख्यवैराणुना ग्रस्तो मा भूत् । किन्तु भवत्प्रणीतग्रन्थपठनादिना भवद्भक्तिं सम्पाद्य वस्तुतः कोविदाः भवेयुः । एवमाकलयति मे चेतः अधस्तनपद्यव्याजेन –

मन्दीभूतात्मबोधामददमनपटुर्वेदनाथोSभिसर्प्य
दैवैर्ब्रह्मादिमुख्यैः सकरुणमसकृत्प्रार्थितः कोविदान् स्वान् ।
कर्तुं व्यासाात्मना यद् व्यदधदधिकसंवित्प्रदं ग्रन्थजातम्
किं भोस्तेनाद्य कोविद् कलयति सकलं स्पर्शतः कोविदं चेत् ।।

नमः सर्वेभ्यः,

    अहं आचार्य राघवेन्द्रः । संस्कृतच्छात्राणां भवतां समेषां अभिनन्दनानि आशीर्वचांसि च । भवन्तः सर्वे जानन्त्येव यत् संस्कृतं नाम दैवी वाक् अन्वाख्याता महर्षिभिः इति जेगीयमानायाः संस्कृतमातुः वरपुत्राः वयं एतद्देशप्रसूताः प्रगल्भभारतीयाः । प्रतिवर्षं श्रावणपूर्णिमायां विश्वसंस्कृतदिनस्य आचरणं विश्वाद्यन्तं संस्कृतप्रेमिभिः क्रियते । आत्माश्रमेपि एष्यत् श्रावणपौर्णिमायां विशेषतया संस्कृतदिनाचरणं भविष्यति । विशेषपूजा, पारायणं, भजनं, संस्कृतकार्यक्रमाश्च तस्मिन् दिने आयोजयिष्यन्ते । सायं ५ वादनतः ६ वादनपर्यन्तं प्रचालयिष्यमाणे अस्मिन् कार्यक्रमे संस्कृतदीपिकायाः छात्राः अपि भागग्रहीतारः भवितुमर्हन्ति । ५ निमेषपर्यन्तं लघु उपन्यासं कर्तुं ५ विद्यार्थिनां अवकाशः कल्पितः । कृपया स्वकीयविषयं सिद्धं कुर्वन्तु इति प्रार्थया ।

झूम (ZOOM) द्वारा एषः कार्यक्रमः सर्वैः अपि वीक्षितुं शक्यः । तस्य कुञ्चिका अधो निर्दिष्टो वर्तते ।

संस्कृतदीपिका  is inviting you to a scheduled Zoom meeting.

 Date : Monday, 3rd August, 2020

Time : 5pm – 6 pm

Join Zoom Meeting

https://us02web.zoom.us/j/87002370502?pwd=dlRrRHdIWmZmVEM0ZHFtQ0owdTE3dz09

Meeting ID: 870 0237 0502

Passcode: 092553

One tap mobile

+13126266799,,87002370502#,,,,,,0#,,092553# US (Chicago)

+13462487799,,87002370502#,,,,,,0#,,092553# US (Houston)

Dial by your location

        +1 312 626 6799 US (Chicago)

        +1 346 248 7799 US (Houston)

        +1 408 638 0968 US (San Jose)

        +1 646 876 9923 US (New York)

        +1 669 900 6833 US (San Jose)

        +1 253 215 8782 US (Tacoma)

        +1 301 715 8592 US (Germantown)

Meeting ID: 870 0237 0502

Passcode: 092553

Find your local number: https://us02web.zoom.us/u/kdX1zXEd

प्रिय संस्कृतबन्धो,

संस्कृतेन संभाषणं दिनं दिनं अस्माकं यशोवर्धनम् ।

किल विद्यालयविजयलाञ्छनं गुरुचरणानामेतदञ्चनम् ।।

मन्ये नैतदविदितं भवतां संस्कृतं अस्माकं देशभाषाणां मातृरूपेण विराजते इति । अस्माकं देशे बहूनि राज्यानि सन्ति यत्र विभिन्नाः भाषाः प्रोच्यन्ते । उत्तरे देशे हिनदीं तद्विकाराः भाषाः विद्यन्ते । दक्षिणे तेलुगु, तमिल् , कन्नड, मळयाळम् इत्यादयः भाषाः प्रोच्यन्ते । पश्चिमे देशे कोङ्कणि, तुलु, मराठी भाषाः व्याप्रियन्ते । पूर्वस्मिन् देशे बाङ्ग्ला, ओरिया इत्यादिभाषाः विराजन्ते । एवं सतीष्वपि नैकासु भाषासु प्राचीनाखण्डभारते औत्तरात्येन दाक्षिणात्यैः सह व्यवहारे काठिन्यं नैव अनुभूयते स्म । तद् कस्य हेतोः इत्युक्ते सर्वेसां भाषाणां मातृरूपेण विराजते स्म संस्कृतभाषा । स्वासु स्वासु भाषासु अभिमानवन्तोपि नागरिकाः विदेशीयैः सह व्यवहारकरणे संस्कृतं व्याहरन्ति स्म । अधुना तत् स्थानं आग्लभाषया अपहृतम् वर्तते । इदनां स कालः आगतः यस्मिन् सर्वे संस्कृताभिमानिनः पुनः देशभाषामूर्धन्यस्थाने संस्कृतं भाषां अभिषिञ्चेयुः । अस्मिन् प्रसङ्गे आत्माश्रमेण षाण्मासिकः संस्कृतप्रसिक्षणवर्गः प्रचालयिष्यते इति नितरां मोमुद्यते मे मनः । सर्वेपि संस्कृताभीप्सवः अस्मिन् वर्गे प्रविश्य धन्याः भवन्ति इति प्रार्थये ।

गणे पञ्जीकरणाय इमां कुञ्चिकां नुदन्तु … https://chat.whatsapp.com/FNydjI8AslEIcq2RwWg6uN

धन्यवादाः

कश्चित् कोविदनामकोसुरवरो बंभ्रम्यमाणो भुवि

चीनादेशसुलब्धजन्मविभवो नागात् सुतृप्तिं क्वचित् ।।

नानादेशजनादनोददहनो दृप्तो हिरण्याभिधस्

तं त्वं संहर संहराशुनखराग्रेतं नृसिंहाग्रणीः ।।

कोविद् नामकः कश्चन असुरः चीनादेशे जातः । साम्प्रतं सः विजृम्भते सर्वदेशगतजनान् सः संहरति दुःखं च ददाति । एवंभूतोपि स अधुनापि तृप्तिं न प्राप । हे सर्वोत्तम नरसिंह, त्वं तं सद्य एव स्वनखराग्रगतं कृत्वा संहर संहर इति प्रार्थना अस्मिन् श्लोके विहिता ।

सर्वे बिभ्यति कोविद् कोविद् कारणमाद्यं नो विद् नो विद् ।

यो जानीयात् को विद् को विद् किं कुर्यात् तं कोविद् कोविद् ।।

अन्वयः – कोविद् कोविद् इति सर्वे बिभ्यति (अधुना) । (तस्य) आद्यं कारणं नो विद् नो विद् । यः कः विद् कः विद् इति जानीयात् तं कोविद् कोविद् किं कुर्यात् ?

अद्यत्वे कोविद् नामकः कश्चन रोगः सर्वत्र प्रसरति । न कोपि अत्र तन्मूलं जानाति । यः पुरुषः कः ब्रह्मा एव तन्मूलं जानाति न अन्यः इति निश्चयेन जानाति तं पुरुषं कोविद् किं कुर्यात् न किमपि । ।

न्यायप्रवृत्तिः नाम न्यायेन प्रवृत्तिः । न्यायश्ब्दश्च धर्मापरपर्यायः । स च धर्मः वेदैकसमधिगम्यः । वेदश्च अपौरुषेयत्वेन स्वतः प्रमाणभूतः । स सर्वधर्माणां आश्रयभूतः । अत एव वेदोखिलो धर्ममूलम् इत्युक्तं भागवते । वेदोक्तः धर्मः दुरूह्यः दुर्निरूप्यः दुरधिगम्यः दुरनुष्ठेयश्च सर्वमानवैः । स च वैदिकधर्मः सदृष्टान्तं निरूपतः व्यासरूपिणा स्वयं नारायणेन । कोह्यन्यः पुण्डरीकाक्षात् महाभारतकृद्भवेत्, नष्टधर्मलोककृपालुभिः ब्रह्मादिभिरर्थितो भगवान् नारायणो व्यासत्वेनावततार इत्यादिवचनैः विज्ञायते । पञ्चमो वेदानां वेदः इति महाभारतस्य पञ्चमवेदत्वं शास्त्रेषु प्रथितम् । स हि धर्मः सुपर्याप्तो ब्रह्मणः पदवेदने इति महाभारते यो धर्मो निरूपितः, स ब्रह्मज्ञानसम्पादनायालं इति तत्रैवाभाणि सत्यवतीवशंवदेन व्यासेन ।।

एवं धर्मप्रवृत्तस्य सकलपुरुषार्थसम्पत्तिः सम्पत्स्यते । न्यायप्रवृत्तस्य न केवलं दैवमेव सहकरोति अपि तु लौकिकाः किमुत पशवः, प्राणिनः, स्थावराः, जङ्गमाः सर्वेपि सहकुर्वन्ति । रामायण, महाभारतादिदृष्टान्तेन वयमेतत् सदृष्टान्तं विज्ञातुं प्रभवामः ।

रामायणे न्यायप्रवृत्तस्य रामस्य तिर्यञ्चोपि कपयः सहायकाः किल । तथैव न्यायप्रवृत्तानां पाण्डवानां च देवाः, नरपतयश्च, ऋषिपुङ्गवाश्च सहायकाः अभूवन् । यश्च न्यायादपेतो भवति तं स्वकीयजनाः अपि मुञ्चन्ति । स्वावरजोपि विभीषणः रावणं व्यमुञ्चदिति नैतदाश्चर्यम् । दुर्योधनं च अधर्मप्रवृत्तं विदुरादयः व्यमुञ्चन् । स्वानुजः युयुत्सुरपि तं विहाय पाण्डवपक्षं प्रविवेश ।

अतः श्रोयोभिलाषिभिः सज्जनैः न्यायमार्ग एव अनुसर्तव्यः । अधर्ममार्गः त्यक्तव्यः ।

एतदेवोक्तं अनर्घराघवे –

यान्ति न्यायप्रवृत्तस्य तिर्यञ्चोपि सहायताम् ।

अपन्थानं तु गच्छन्तं सोदरोपि विमुञ्चति ।। – अनर्घराघवम्